Hakkınızda başlatılmış haksız bir icra takibi mi var? Veya gerçekte var olmayan bir borç nedeniyle sürekli tehdit altında mı hissediyorsunuz? Menfi tespit davası, borçlu olmadığınızı yasal olarak kanıtlama ve üzerinizdeki bu hukuki baskıdan kurtulma imkânı sunar. İcra takibinden önce veya sonra açılabilen bu dava ile haksız takipleri durdurabilir, borçlu olmadığınızı mahkeme kararıyla tescil ettirebilirsiniz. Bu yazımızda, menfi tespit davasının ne olduğunu, nasıl açıldığını, ispat yükünün kime ait olduğunu ve davanın lehinize veya aleyhinize sonuçlanması durumunda ortaya çıkacak tazminatları tüm detaylarıyla inceliyoruz.

Menfi Tespit Davası: Tanımı, Amacı ve Hukuki Dayanakları

Menfi tespit davası, kelime anlamı itibarıyla "olumsuz tespit" davası olup, hukuk sistemimizde bir kişinin iddia edilenin aksine bir borcunun bulunmadığının veya bir hukuki ilişkinin mevcut olmadığının mahkeme kararıyla saptanmasını amaçlayan bir dava türüdür. Bu dava, henüz hakkında bir icra takibi başlatılmamış ancak borç tehdidi altında olan veya hakkında başlatılmış bir icra takibi bulunan borçlunun, maddi hukuk bakımından borçlu olmadığını kanıtlama ve bu hukuki belirsizliği ortadan kaldırma imkânı sunar. Davanın temel amacı, davacının hukuki durumunu netleştirmek ve onu haksız bir ödeme yapma riskinden korumaktır.

Bu davanın açılabilmesi için davacının, borçlu olmadığının tespitinde güncel ve korunmaya değer bir hukuki yararının bulunması şarttır. Bu şart, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun (HMK) 106. maddesi ile düzenlenmiştir. Hukuki yararın varlığı, davacının somut bir tehlike veya tehdit altında olmasına bağlıdır. Örneğin, alacaklı olduğunu iddia eden bir kişinin sürekli olarak ihtarname göndermesi, borcun ödenmemesi halinde icra takibi başlatacağını beyan etmesi veya kişinin ticari itibarını zedeleyecek söylemlerde bulunması, menfi tespit davası açmak için yeterli hukuki yararın bulunduğunu gösterir. Yargıtay da bu konuya ilişkin kararlarında, hukuki durumu belirsiz olan ve bu belirsizlik nedeniyle ciddi bir tehdit altında bulunan kişinin, bu durumu netleştirmek amacıyla menfi tespit davası açabileceğini istikrarlı bir şekilde vurgulamaktadır. Nitekim Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun K.2021/105 sayılı kararı da, gerçekte var olmayan bir borç nedeniyle icra takibine maruz kalma ihtimali bulunan borçlunun hukuki durumunu bu dava yoluyla açıklığa kavuşturabileceğini belirtmektedir.

Menfi tespit davasının temel yasal dayanağı ise 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu'nun (İİK) 72. maddesidir. Bu madde, davanın icra takibinden önce veya sonra açılabileceğini, şartlarını, usulünü ve sonuçlarını detaylı bir şekilde düzenlemektedir. Dava, bir borcun var olup olmadığının maddi hukuk kurallarına göre tespitini amaçladığından, genel mahkemelerde görülen bir hukuk davası niteliğindedir.

Menfi tespit davalarındaki en kritik ve çoğu zaman en tartışmalı konulardan biri ispat yükünün kime ait olduğudur. Genel hukuk kuralı uyarınca, herkes iddiasını ispatla yükümlüdür. Bu ilke, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu'nun (TMK) 6. maddesinde "Kanunda aksine bir hüküm bulunmadıkça, taraflardan her biri, hakkını dayandırdığı olguların varlığını ispatla yükümlüdür." şeklinde ve HMK'nin 190. maddesinde "İspat yükü, kanunda özel bir düzenleme bulunmadıkça, iddia edilen vakıaya bağlanan hukuki sonuçtan kendi lehine hak çıkaran tarafa aittir." şeklinde ifade edilmiştir. Bu genel kural menfi tespit davasına uygulandığında, davayı açan taraf borçlu (davacı) olmasına rağmen, ispat yükü kural olarak borç ilişkisinin veya alacağın varlığını iddia eden alacaklıya (davalıya) aittir. Yani davalı alacaklı, davacı ile arasında bir borç ilişkisi bulunduğunu ve bu ilişkiden kaynaklanan bir alacağı olduğunu yasal delillerle ispat etmek zorundadır. Davacı borçlunun borcu sadece inkâr etmesi, ispat yükünün davalı alacaklıya geçmesi için yeterlidir. Ancak bu kuralın önemli istisnaları bulunmaktadır ve davanın seyrini tamamen değiştirebilir. Örneğin, borçlu borcun varlığını kabul edip ödeme, ibra veya takas gibi bir nedenle sona erdiğini iddia ediyorsa, bu iddialarını kendisi ispatlamakla yükümlü hale gelir.

Dava Süreci: Açılma Zamanı ve İhtiyati Tedbir Uygulamaları

Menfi tespit davasının başarısı, yalnızca maddi hukuka ilişkin delillerin sağlamlığına değil, aynı zamanda usul hukukuna ilişkin adımların doğru zamanda ve doğru şekilde atılmasına bağlıdır. Davanın icra takibinden önce mi yoksa sonra mı açıldığı, borçlunun haklarını korumak için başvurabileceği ihtiyati tedbir mekanizmasının niteliğini ve kapsamını temelden değiştirir. Bu stratejik karar, davanın seyrini ve borçlunun üzerindeki mali baskıyı doğrudan etkiler. Bu nedenle, her iki senaryonun da kendine özgü dinamiklerini ve hukuki sonuçlarını dikkatle incelemek gerekir.

İcra Takibinden Önce Açılan Dava

Henüz aleyhine bir icra takibi başlatılmamış ancak böyle bir takibin tehdidi altında olan borçlu, hukuki durumunu netleştirmek ve olası bir takibin yıkıcı etkilerinden korunmak amacıyla menfi tespit davası açabilir. Bu aşamada atılacak en kritik adım, mahkemeden ihtiyati tedbir kararı talep etmektir.

2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu'nun (İİK) 72/2. maddesi, bu durumu özel olarak düzenlemiştir. Maddeye göre, davacı borçlu, alacaklının iddia ettiği alacak tutarının en az %15'i oranında bir teminatı mahkeme veznesine yatırarak, ileride başlatılabilecek icra takibinin durdurulmasını talep edebilir. Mahkemenin bu talebi kabul etmesi halinde vereceği ihtiyati tedbir kararı, alacaklının icra dairesine başvurarak takip başlatmasına engel olmaz; ancak başlatılan bu takibin ilerlemesini, yani haciz gibi cebri icra işlemlerinin yapılmasını engeller.

Bu yolun sağladığı avantajlar şunlardır:

• Önleyici Koruma: Borçlu, malvarlığına haciz konulması veya banka hesaplarının bloke edilmesi gibi fiili bir icra baskısı altına girmeden, borçlu olmadığının tespitini mahkemeden talep etme imkânı bulur.
• Psikolojik ve Ticari Üstünlük: Üzerindeki borç tehdidini yasal bir güvenceyle askıya alan borçlu, ticari ve sosyal hayatına daha rahat devam edebilir.
• Müzakere Gücü: Yasal sürecin başında alınan bir tedbir kararı, alacaklıyı daha makul bir zeminde uzlaşmaya teşvik edebilir.

Bu aşamada dava açmak, borçlunun hukuki mücadelesine bir adım önde başlamasını sağlayan proaktif bir savunma stratejisidir. Ancak gösterilen teminatın, davanın kaybedilmesi durumunda alacaklının olası zararını karşılamak üzere kullanılabileceği unutulmamalıdır.

İcra Takibinden Sonra Açılan Dava

İcra takibi başladıktan sonra, hatta ödeme emrinin tebliğ edilip takibin kesinleşmesinden sonra dahi menfi tespit davası açmak mümkündür. Ancak bu aşamada, kanun koyucu ilerleyen ve kesinleşmiş bir takibin durdurulmasını daha zor koşullara bağlamıştır.

İİK m. 72/3 uyarınca, takipten sonra açılan menfi tespit davasında, takibin durdurulması yönünde bir ihtiyati tedbir kararı alınması mümkün değildir. Yani, alacaklı haciz işlemlerine ve hatta haczedilen malların satışına yönelik işlemlere devam edebilir. Bu durum, borçluyu ciddi bir baskı altına sokar.

Ancak kanun, borçluya tamamen korumasız bir alan bırakmamıştır. Borçlu, bu aşamada farklı bir amaca hizmet eden bir ihtiyati tedbir talep edebilir: icra veznesine giren paranın alacaklıya ödenmesinin engellenmesi. Borçlu, takip konusu borcu icra dairesine ödedikten sonra, bu paranın alacaklıya verilmesini önlemek amacıyla, alacak tutarının yüzde on beşinden az olmayan bir ek teminat göstererek mahkemeden tedbir kararı alabilir. Bu tedbir, takibi durdurmaz ancak borçlunun davayı kazanması halinde, ödediği paranın haksız alacaklıya gitmesini önleyerek geri almasını güvence altına alır.

Bu genel kuralın çok önemli bir istisnası, davanın sahtelik iddiasına dayanmasıdır. Eğer menfi tespit davası, takibe konu olan adi bir senetteki (örneğin, bir sözleşme veya adi senet) imzanın veya yazının sahte olduğu iddiasıyla açılmışsa, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun (HMK) 209. maddesi devreye girer. Bu maddeye göre, bir senetteki yazı veya imza inkâr edildiğinde, bu konuda bir karar verilinceye kadar o senet herhangi bir işleme esas alınamaz. Yargıtay içtihatları uyarınca bu durum, icra takibinin de kendiliğinden durmasını sağlar. Sahtelik iddiası, borçluya teminat yatırma külfeti olmaksızın takibi durdurma imkânı tanıyan güçlü bir hukuki argümandır.

Buna karşılık, alacak bir kambiyo senedine (bono, poliçe, çek) dayanıyorsa ve borçlu senedin bedelsizliği gibi bir iddiada bulunuyorsa, HMK m. 200'de düzenlenen "Senede Karşı Senetle İspat Kuralı" ile karşı karşıya kalır. Bu durumda borçlu, iddiasını ancak başka bir yazılı delil ile ispatlamak zorunda kalacaktır ki bu da ispat yükünü oldukça ağırlaştıran bir durumdur.

Davanın Sonuçları: Tazminat ve Yaptırımlar

Menfi tespit davası, yargılama sonucunda taraflar için önemli hukuki ve mali sonuçlar doğuran bir dava türüdür. Mahkemenin vereceği karar, sadece borcun var olup olmadığını tespit etmekle kalmaz, aynı zamanda tarafların dürüstlük kuralına aykırı veya haksız eylemlerini de mali yaptırımlara bağlar. Bu yaptırımlar, hem davayı kazanan tarafın haklarını korumayı hem de hukuki süreçlerin kötüye kullanılmasını engellemeyi amaçlar. Davanın kabulü veya reddi durumunda ortaya çıkan en önemli sonuçlar, İcra ve İflas Kanunu (İİK) kapsamında düzenlenen kötüniyet ve icra inkâr tazminatlarıdır.

Davanın Kabul Edilmesi (Borçlu Lehine Sonuç)

Mahkemenin, davacı borçlunun iddialarını haklı bularak borçlu olmadığının tespitine karar vermesi, davanın kabulü anlamına gelir. Bu durumda, davacı için bir dizi olumlu sonuç ortaya çıkar:

1. İcra Takibinin Durması ve İptali: Davanın kabulü kararıyla birlikte, eğer devam eden bir icra takibi varsa bu takip derhal durur. Kararın kesinleşmesiyle birlikte ise icra takibi bütün sonuçlarıyla birlikte iptal edilir. Daha önce konulmuş olan hacizler kaldırılır, satılmış olan bir mal varsa bedeli borçluya iade edilir. Kısacası, borçlunun hukuki ve mali durumu, takip hiç başlatılmamış gibi bir noktaya geri döner.

2. Kötüniyet Tazminatı: Davanın borçlu lehine sonuçlanması, alacaklının her durumda tazminat ödeyeceği anlamına gelmez. Borçlunun, alacaklı aleyhine tazminat talep edebilmesi için ek bir şartın daha varlığı aranır: kötü niyet.

İİK m. 72/5 uyarınca, alacaklının başlattığı takibin hem haksız hem de kötü niyetli olduğunun anlaşılması halinde, davacı borçlunun talebi üzerine, alacaklı, takip konusu alacağın %20'sinden az olmamak üzere bir tazminata mahkûm edilir. Bu tazminata hükmedilebilmesi için şu koşulların bir arada bulunması zorunludur:

• Talep Şartı: Kötüniyet tazminatı, mahkeme tarafından kendiliğinden (re'sen) hükmedilemez. Davacı borçlunun, dava dilekçesinde veya yargılama sırasında bu tazminatı açıkça talep etmiş olması gerekir.
• Haksızlık ve Kötü Niyetin İspatı: Takibin haksız olduğu, davanın kabul edilmesiyle zaten kanıtlanmış olur. Ancak kötü niyetin varlığı, davacı borçlu tarafından ayrıca ispat edilmelidir. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun K.2022/386 sayılı kararında da vurgulandığı gibi, alacaklının borcun mevcut olmadığını bildiği veya bilmesi gerektiği halde sırf borçluyu zarara uğratmak veya baskı altına almak amacıyla takip başlatması, kötü niyetin varlığına işaret eder. Sadece davayı kaybetmiş olmak, alacaklıyı kötü niyetli yapmaz. İspat yükü davacı borçludadır.

Bu tazminatın amacı, haksız ve kötü niyetli bir takibe maruz kalarak zaman, para ve itibar kaybına uğrayan borçlunun zararını bir nebze olsun telafi etmektir.

Davanın Reddedilmesi (Alacaklı Lehine Sonuç)

Mahkemenin, davacı borçlunun borçlu olmadığı yönündeki iddiasını yerinde bulmayarak davayı reddetmesi, borcun varlığının ve muaccel olduğunun kesin hükümle tespit edilmesi anlamına gelir. Bu durumda sonuçlar davacı borçlu aleyhine şekillenir:

1. İhtiyati Tedbirin Kalkması ve Takibin Devamı: Eğer yargılama sırasında icra takibini durduran veya icra veznesindeki paranın alacaklıya ödenmesini engelleyen bir ihtiyati tedbir kararı verilmişse, davanın reddiyle birlikte bu tedbir kararı kendiliğinden kalkar. Alacaklı, durmuş olan icra takibine devam ederek alacağını tahsil etme yoluna gidebilir.

2. İcra İnkâr Tazminatı: Menfi tespit davasının reddedilmesi halinde kanun, bu kez borçluyu bir yaptırımla karşı karşıya bırakır. İİK m. 72/4 hükmüne göre, davanın reddi durumunda mahkeme, alacaklının talebi olmasa dahi re'sen (kendiliğinden), borçluyu alacak tutarının %20'sinden az olmayan bir icra inkâr tazminatına mahkûm eder.

Bu tazminatın temel özellikleri şunlardır:

• Talep Gerekmez: Kötüniyet tazminatının aksine, icra inkâr tazminatına hükmedilmesi için alacaklının bir talebi aranmaz. Mahkeme, kanunun emredici hükmü gereği bu tazminata kendiliğinden karar vermek zorundadır.
• Gerekçe: Bu tazminatın mantığı, borçlunun haksız bir dava açarak alacaklının alacağına kavuşmasını geciktirmesi nedeniyle uğradığı zararı gidermektir. Kanun koyucu, borçlunun bu eylemini bir tür "icrayı inkâr" olarak görmüş ve yaptırıma bağlamıştır.
• Ön Koşul: İcra inkâr tazminatına hükmedilebilmesinin en önemli şartı, alacaklının alacağının bir ihtiyati tedbir kararı nedeniyle gecikmiş olmasıdır. Eğer dava sürecinde herhangi bir tedbir kararı verilmemişse ve icra takibi normal seyrinde devam etmişse, alacaklının bir zararı veya gecikmesi söz konusu olmayacağından, borçlu aleyhine bu tazminata hükmedilmez.

Her iki tazminat türü için de hükmedilen en az %20'lik oran, asgari bir sınırdır. Hâkim, dosyanın koşullarını, tarafların durumunu ve uğranılan zararı göz önünde bulundurarak bu oranın üzerinde bir tazminata da karar verebilir. Ayrıca, tazminat ve yargılama giderlerine ilişkin hükümlerin icra edilebilmesi için mahkeme kararının kesinleşmesi beklenir.

İstirdat Davası: Süreler, Dönüşüm ve İcra Kabiliyeti

Menfi tespit davası, borçlunun borcu henüz ödemeden hukuki varlığını ortadan kaldırmayı hedeflerken, istirdat davası ise "borç olmayan bir paranın" cebri icra tehdidi altında ödendikten sonra geri alınmasını amaçlayan bir hukuk yoludur. Borçlunun, icra takibi baskısı altında yaptığı ödemenin hukuki bir temeli olmadığını ispatlayarak, ödediği meblağı geri talep etme hakkı bu dava ile korunur. İstirdat davası, ya menfi tespit davasının doğal bir sonucu olarak ortaya çıkar ya da doğrudan açılabilir. Her iki durumda da kendine özgü usul kuralları ve sürelere tabidir.

Menfi Tespit Davasının İstirdat Davasına Dönüşümü

Uygulamada sıkça karşılaşılan durumlardan biri, açılmış olan bir menfi tespit davası devam ederken borcun ödenmesidir. Borçlu, ihtiyati tedbir kararı alamamış veya alınan tedbir kararı kaldırılmış olabilir. Bu durumda, alacaklının haciz ve satış gibi cebri icra işlemlerini durduramayan borçlu, malvarlığını kaybetme riskiyle karşı karşıya kalarak takip konusu borcu icra dairesine ödemek zorunda kalabilir.

İşte bu noktada, 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu'nun (İİK) 72/6. maddesi devreye girer. Bu maddeye göre, menfi tespit davası görülürken borcun ödenmesi halinde, açılmış olan dava kendiliğinden (re'sen) istirdat davasına dönüşür. Bu dönüşüm için davacının ayrı bir talepte bulunmasına veya yeni bir dava açmasına gerek yoktur. Mahkeme, dosyaya giren ödeme belgesini dikkate alarak yargılamaya istirdat davası olarak devam eder ve borçlunun haklı olup olmadığını bu yeni çerçevede değerlendirir. Davacı borçlu, davasında haklı bulunursa, ödemiş olduğu paranın kendisine iadesine karar verilir.

Doğrudan İstirdat Davası ve 1 Yıllık Hak Düşürücü Süre

Borçlu, menfi tespit davası açmadan, başlatılan icra takibi sonucunda borçlu olmadığı bir parayı ödemiş olabilir. Bu durumda borçlunun hak arama yolu, doğrudan istirdat davası açmaktır. Ancak bu yol, çok kritik bir süreye tabidir.

İİK m. 72/7 uyarınca, borçlu, borç olmayan parayı icra dairesine tamamen ödediği tarihten itibaren bir (1) yıl içinde istirdat davası açmak zorundadır. Bu bir yıllık süre, zamanaşımı süresi değil, hak düşürücü süredir. Bu ayrım hayati öneme sahiptir, çünkü:

• Hak düşürücü süreler, zamanaşımı gibi durmaz veya kesilmez.
• Mahkeme, davalının bir itirazı olmasa dahi, bu sürenin geçip geçmediğini re'sen (kendiliğinden) dikkate almak zorundadır.
• Bir yıllık sürenin kaçırılması halinde, dava esasa girilmeden usulden reddedilir ve borçlunun ödediği parayı geri alma hakkı tamamen ortadan kalkar.

Bu nedenle, icra baskısıyla yapılan bir ödemenin ardından hak arayışına girilecekse, bu bir yıllık süreye azami dikkat gösterilmelidir.

Kararların İcrası: Kesinleşme Şartındaki Kritik Fark

İstirdat davası sonucunda borçlu lehine verilen kararın ne zaman icra edilebileceği konusu, davanın menfi tespit davasından dönüşerek mi yoksa doğrudan mı açıldığına göre farklılık gösterir. Bu ayrım, alacağını geri almak isteyen borçlu için büyük pratik öneme sahiptir. Yargıtay Hukuk Genel Kurulu'nun 11.02.2020 tarihli, 2018/8-55 E., 2020/130 K. sayılı emsal kararı bu farkı net bir şekilde ortaya koymuştur:

1. Doğrudan Açılan İstirdat Davası (İİK m. 72/7): Bu dava, özü itibarıyla bir alacak (sebepsiz zenginleşme) davasıdır. Mahkemenin davacı lehine verdiği para iadesi kararı, bir "eda hükmü" niteliğindedir. Bu nedenle, kararın icraya konulabilmesi için kesinleşmesi beklenmez. Davacı, yerel mahkeme kararını alır almaz ilamlı icra takibi başlatarak ödediği paranın tahsilini talep edebilir.

2. Menfi Tespit Davasından Dönüşen İstirdat Davası (İİK m. 72/6): Bu davanın temeli bir menfi tespit davası olduğu için, sonuçları da menfi tespit davasının hukuki rejimine tabidir. İİK m. 72, menfi tespit davaları sonucunda verilen hükümlerin icrası için kesinleşme şartı arar. Dolayısıyla, menfi tespit davasından dönüşen bir istirdat davasında borçlu haklı çıksa bile, lehine verilen iade kararını icraya koyabilmek için kararın istinaf ve temyiz süreçlerinden geçerek kesinleşmesini beklemek zorundadır.

İstirdat Davasında Zorunlu Arabuluculuk Şartı

Yakın tarihli Yargıtay içtihatları, menfi tespit ve istirdat davalarında arabuluculuk şartına ilişkin önemli bir netleştirme getirmiştir. Her ne kadar menfi tespit davaları "bir miktar paranın ödenmesi" talebi içermediği için zorunlu arabuluculuğa tabi olmasa da, istirdat davası için durum farklıdır. İstirdat davasının konusu, ödenmiş bir paranın geri alınmasıdır ve bu niteliğiyle bir alacak davasıdır. Bu nedenle, ticari veya tüketici uyuşmazlıklarından kaynaklanan istirdat davalarında, dava açılmadan önce arabulucuya başvurulması bir dava şartıdır. Nitekim Yargıtay 12. Hukuk Dairesi'nin E: 2024/7590, K: 790 sayılı güncel kararında da bu husus vurgulanmıştır. Arabuluculuk süreci tamamlanmadan açılan bir istirdat davası, dava şartı yokluğu nedeniyle usulden reddedilecektir.

Özetle, menfi tespit ve istirdat davaları, haksız borç iddialarına karşı borçluyu koruyan iki temel mekanizmadır. Borcun ödenip ödenmediği, bu iki dava arasındaki temel ayrım noktasını oluşturur. Menfi tespit davası borç tehdidini ortadan kaldırmayı amaçlarken, istirdat davası ödenmiş olan parayı geri getirmeyi hedefler. Özellikle istirdat davasındaki 1 yıllık hak düşürücü süre, kararların icrası için aranan kesinleşme şartındaki farklılıklar ve zorunlu arabuluculuk gibi usuli gereklilikler, sürecin hassasiyetini ortaya koymaktadır. Bu karmaşık süreçlerin doğru yönetilmesi, hak kayıplarının önlenmesi ve en etkili hukuki stratejinin belirlenmesi için alanında uzman bir avukattan hukuki destek almak hayati önem taşımaktadır.